فلج خواب، که گاها «بختک» نیز نامیده می شود، یک تجربه نسبتاً متداول است. اما اگر از علت آن آگاه نباشیم، می تواند بسیار وحشتناک باشد. برخی از علائم ترسناک رایج فلج خواب چیست؟ ویژگی های آن، ناتوانی در حرکت، توهم و ترس هنگامی که از خواب REM به حالت بیداری می رویم، می باشد.
در چه شرایطی بختک یا فلج خواب اتفاق می افتد؟
اول، مهم است که بدانیم فلج خواب چیست. به عبارت ساده، فلج خواب وجود یا تداوم ویژگی های یکی از مراحل خواب با حرکت سریع چشم (REM) در حین گذر به حالت بیداری است. ممکن است لحظه ای که شما به خواب می روید (hypnagogic) یا هنگام بیدار شدن از خواب (hypnopompic)، رخ دهد. تخمین زده می شود در حدود 20٪ از افراد سالم حداقل یک بار رخ داده است. اکثر افراد، فلج خواب را فقط تجربه می کنند، اما ممکن است با علائم دیگری نیز به عنوان بخشی از علائم narcolepsy یا حمله خواب رخ دهد. در برخی فرهنگ ها این پدیده با نام های مختلفی شناخته میشود مانند خفتک، خفتو،خفتوک، برفنجک، درفنجک و فرنجک و فدرنجک و برغفج و برخفج و خفج و فرهانج و کرنجو، سکاچه و تپتپو.
در طول یکی از مراحل خواب به نام خواب REM، درواقع ما رویا می بینیم (خواب می بینیم) ذهن ما فعال است و ممکن است مناظر، صداها و دیگر احساسات را به عنوان بخشی از یک رویا تصور کنیم. حتی ممکن است با دیدن کابوس، وحشت کنیم. در عین حال در این مرحله از خواب، بدن ما فلج می شود به طوری که ما در زمان خواب دیدن نمی توانیم آن را اجرا کنیم (به این عمل آتونی عضلانی گفته می شود). وقتی این ویژگی ها فلج عضلات در هنگام بیداری رخ می دهند، تجربه فلج خواب را خواهیم داشت.
ویژگی ها و علائم رایج بختک در خواب
- فلج خواب به معنای از دست دادن موقت کنترل ماهیچه ها درست بعد از به خواب رفتن یا قبل از بیدار شدن است.
- فلج خواب اغلب شامل توهم یا احساس خفگی می شود.
- هیچ کس دقیقاً نمی داند چه چیزی باعث فلج خواب می شود، اما با اختلالات خواب و برخی شرایط سلامت روان مرتبط است.
- افرادی که چرخه خواب و بیداری آنها به دلیل جت لگ یا شیفت کاری مختل می شود، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای فلج خواب باشند.
فلج خواب یا بختک در خواب اغلب با ناتوانی گذرا در حرکت یا صحبت در حین انتقال خواب به بیداری مشخص می شود. ممکن است چند دقیقه طول بکشد. به طور کلی، توانایی حرکت چشم شما حفظ می شود. بعضی از افراد سعی می کنند فریاد بزنند و یا کمک بخواهند، اما این ممکن است فقط به عنوان یک زمزمه شنیده شود.
بسیاری از افراد هنگام فلج خواب احساس خفگی یا سختی نفس کشیدن می کنند که احتمالاً مربوط به عضلات محدودی است که برای کمک به تنفس شما موثر هستند. در حین خواب REM، دیافراگم به عنوان یک تلمبه عمل می کند تا به شما در پر کردن ریه ها از هوا، عمل دم و نفس کشیدن کمک کنند، اما تعداد کمی از سایر عضلات نیز (مانند عضلات بین دنده ای قفسه ی سینه) فعال هستند.
برخی از افراد در هنگام فلج خواب، محدودیت عضلات تنفسی را حس می کنند که بسیارتحت فشار می باشد، انگار کسی بر روی سینه ی آن ها ایستاده یا نشسته است.
سطح آگاهی در طول فلج خواب متفاوت است. برخی افراد اصرار دارند که کاملاً از خواب بیدار هستند و از محیط اطراف خود آگاه هستند، در حالی که برخی دیگر تنها آگاهی جزئی را توصیف می کنند. به ندرت ممکن است افراد یک تجربه خارج از بدن داشته باشند، این عقیده که خارج از بدن خود هستند مانند شناور بودن بالای تختخواب و نگاه کردن به خودشان.
فلج خواب یا بختک در خواب چه احساسی دارد؟
مهمترین اخساسی که افراد دارند فلج خواب آتونی یا ناتوانی در حرکت بدن است. که مدت کوتاهی پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ می دهد و در طی یک دوره، فرد احساس بیداری می کند و متوجه این می شود که کنترلی روی ماهیچه های خود ندارد.
تخمین زده می شود که 75 درصد از اپیزودهای فلج خواب شامل توهماتی است که با رویاهای معمولی متفاوت است.
توهمات در هنگام فلج خواب به سه دسته تقسیم می شوند:
- توهمات مزاحم ، که شامل احساس یک فرد خطرناک یا حضور شخصی در اتاق است.
- توهمات فشار قفسه سینه ، که به آن توهم انکوبوس یا بختک نیز گفته می شود، می تواند احساس خفگی ایجاد کند. اینها اغلب همراه با توهمات مزاحم رخ می دهند.
- توهمات وستیبولار حرکتی (VM) که می تواند شامل احساس حرکت (مانند پرواز) یا احساسات خارج شدن روح از بدن باشد.
فلج خواب (بختک) اغلب ناراحت کننده است و توهمات هنگام این فلج دوره های فلج خواب را آزاردهنده تر می کند. به همین دلیل، برای حدود 90 درصد افراد های فلج خواب با ترس همراه است در حالی که فقط بخش خیلی کمی از افراد توهمات خوشایند دارند.محققان متوجه شده اند که درک این اپیزودها به طور قابل توجهی بر اساس زمینه فرهنگی افراد می تواند متفاوت باشد .
اپیزودها می توانند از چند ثانیه تا حدود 20 دقیقه طول بکشند و میانگین طول آن بین شش تا هفت دقیقه است. در بیشتر موارد، فلج خواب به خودی خود پایان می‌یابند، اما گاهی اوقات با لمس یا صدای شخص دیگری یا تلاش شدید برای حرکت ، قطع میشود.
نقش توهمات
توهمات ممکن است بخشی از این تجربه باشد. به عبارت دیگر، شما چیزی را که در آنجا نیست درک می کنید. مثل این است که شما هنگام خواب بیدار هستید. توهم های مرتبط با فلج خواب را می توان به چهار دسته تقسیم کرد: تجارب بینایی، شنوایی، بویایی و لمسی.
توهم بصری
تجربه بصری می تواند بسیار عمیق باشد. بسیاری از افراد از حضور یک چهره انسانی، غالباً به عنوان یک چهره تاریک ، سایه یا یک شبح، حرف می زنند. که ممکن است درست در حاشیه دید شما در کنار تخت خواب باشد. برخی افراد گزارش می دهند که افراد زیادی را در اتاق مشاهده می کنند. برخی دیگر چراغ های چشمک زن یا چراغ هایی را میبینند. بعضی اوقات توهم بینایی می تواند کاملاً جزئی باشد. به عنوان مثال، برخی گزارش کرده اند که با دست جدا شده و حتی یک گربه مواجه شده اند. گاهی نیز آن ها می بینند که چیزهایی در اتاق شناور هستند.
توهم شنوایی
به طور مشابه، تجربه توهم شنوایی در فلج خواب می تواند عجیب باشد. بسیاری از افراد صداهای مختلفی می شنوند. شنیدن صداها بیشتر برای مردم معمول است. ممکن است زبان مورد استفاده خارجی باشد. ممکن است در آن زمزمه، فریاد زدن و خندیدن وجود داشته باشد. تقریباً هر چند وقت یکبار صدای بلند وزوز گزارش می شود، دقیقاً مثل صدای رادیویی که روشن است اما به ایستگاه تنظیم نشده است. بعضی از افراد تنفس، قدم زدن، یا صدای زنگ زدن را می شنوند. حتی ممکن است صداهای غیرمعمول مانند کالسکه اسب نیز درک شود.
آیا فلج خواب معنایی دارد؟
درک دوره های فلج خواب به طور قابل توجهی بر اساس زمینه فرهنگی فرد متفاوت است. فلج شدن عضلات اغلب آزاردهنده است و توهم‌های آزاردهنده می‌توانند حتی وضعیت را ناراحت‌کننده‌تر کنند. به همین دلیل، حدود 90 درصد از اپیزودها با ترس همراه است.
بختک یا فلج خواب می توانند از چند ثانیه تا 20 دقیقه طول بکشند و میانگین طول آن حدود شش دقیقه است در بیشتر موارد، به خودی خود پایان می‌یابند، اما گاهی اوقات با لمس یا صدای شخص دیگری، یا تلاش شدید برای حرکت که بر فلج غلبه می‌کند، قطع می‌شوند.
دلیل بختک در خواب یا فلج خواب چیست (عوامل تشدید کننده فلج خواب)
علت دقیق فلج خواب ناشناخته است. محققان بررسی کرده‌اند تا ببینند چه چیزی با خطر بالاتر فلج خواب مرتبط است و نتایج متفاوتی پیدا کرده‌اند. بر اساس این تحقیقات، محققان بر این باورند که عوامل متعددی در تحریک فلج خواب دخیل هستند.
اختلالات خواب و سایر مشکلات خواب، بیشترین همبستگی ها را با فلج خواب نشان داده اند. نرخ بالاتر فلج خواب – 38٪ در یک مطالعه – توسط افراد مبتلا به آپنه انسدادی خواب (OSA) گزارش شده است، که یک اختلال خواب با وقفه های مکرر در تنفس است. همچنین مشخص شده است که فلج خواب در افراد مبتلا به حرکات عضلات پا در شب شایع تر است.
علائم بی خوابی مانند سخت به خواب رفتن و خواب آلودگی بیش از حد در طول روز با فلج خواب مرتبط هستند. افرادی که ریتم شبانه روزی آنها با چرخه روز-شب محلی آنها همخوانی ندارد، مانند افرادی که دارای جت لگ و شیفت کاری هستند، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای فلج خواب یا بختک باشند.
برخی مشکلات روان با فلج خواب مرتبط هستند. به نظر می رسد افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی، از جمله اختلال هراس، بیشتر احتمال دارد این وضعیت را تجربه کنند. برخی از قوی‌ترین ارتباط‌ها در افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و دیگرانی است که در معرض سوء استفاده جنسی در دوران کودکی یا انواع دیگر ناراحتی‌های فیزیکی و عاطفی قرار گرفته‌اند. قطع مصرف الکل یا داروهای ضد افسردگی نیز می‌تواند منجر به بازگشت خواب REM شود که ممکن است باعث فلج خواب نیز شود.
مطالعات نشان داده است که در افراد با سابقه خانوادگی فلج خواب خطر بالاتری وجود دارد، اما هیچ مبنای ژنتیکی خاصی شناسایی نشده است.
برخی از مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که ویژگی‌های تخیل و جدایی از محیط نزدیک خود را نشان می‌دهند، مانند خیال‌پردازان، بیشتر در معرض فلج خواب هستند. همچنین ممکن است ارتباطی بین فلج خواب و کابوس های واضح و/یا رویاهای شفاف وجود داشته باشد.
با همه این همبستگی ها، مشخص نیست که آیا علتی وجود دارد یا خیر، و اگر چنین است، آیا فلج خواب علت، معلول است یا اینکه رابطه دو طرفه است.
توهمات لمسی
یکی از بیشترین پدیده هایی که در فلج خواب گزارش شده، توهم لمسی است. تجربه لمس کردن وقتی که در واقع چیزی برای لمس کردن نیست. بسیاری از افراد فشار یا تماس را توصیف می کنند. احساس سوزن سوزن شدن، بی حسی یا احساس لرزش را گزارش می دهند. برخی دیگر احساس شناور بودن، پرواز یا سقوط را توصیف می کنند. تعداد معدودی از افراد احساس سرمازدگی یا یخ زدگی می کنند. حتی ممکن است این حس وجود داشته باشد که از لحاظ جسمی در حال حرکت یا بیرون کشیده شدن از تخت خود باشند و حتی احساس اینکه کسی در حال تجاوز به آن ها می باشد.
توهمات بویایی
نادرترین توهم در فلج خواب، بویایی می باشد. مانند سایر انواع توهمات، شما می توانید طیف وسیعی از بوها را تجربه کنید.
درمان
اگرچه دانشمندان هنوز به طور کامل مطمئن نیستند که چگونه یا چرا این توهمات اتفاق می افتد، آن ها فکر می کنند که این نتیجه یک اختلال عصبی است. این اختلالات با کمبود خواب، بیشتر محتمل می شوند. خوابیدن به پشت، تغییر در روال خواب، استرس و مصرف برخی داروهای خاص و همچنین شرایطی مانند مواد مخدر، همه نقش خود را در فلج خواب ایفا خواهد کرد.
تجربه هر از گاهی فلج خواب طبیعی است و لزوماً نیازی به مراجعه به پزشک نیست. اما ممکن است اختلال خواب دیگری دارید که وضعیت را وخیم تر می کند و از آن نا آگاه هستید (مانند وقفه های تنفسی حین خواب)، اقدام برای بهبود آن مشکل، اغلب به متوقف شدن فلج خواب نیز کمک می کند.
نکته مهم این است که باید خواب باکیفیتی در طول شب به مدت حدود 7 تا 8 ساعت داشته باشید. سعی کنید به پهلو بخوابید و استرس را کاهش دهید. اگر از تکرار مکرر فلج خواب ناراحت هستید یا متوجه شده اید که بر سایر قسمت های زندگی شما تأثیر می گذارند، ممکن است بهتر باشد به یک متخصص خواب مراجعه کنید که شما را معاینه کند.
اولین گام در درمان فلج خواب، صحبت با یک پزشک متخصص به منظور شناسایی و رسیدگی به مشکلات اساسی است که ممکن است در فراوانی یا شدت اپیزودها نقش داشته باشد. به عنوان مثال، این می تواند شامل درمان نارکولپسی یا اقداماتی برای مدیریت بهتر آپنه خواب باشد.
به طور کلی، شواهد علمی محدودی در مورد موثرترین درمان برای فلج خواب وجود دارد.
به دلیل ارتباط بین فلج خواب و مشکلات عمومی خواب، بهبود بهداشت خواب یک مورد مهم در پیشگیری از فلج خواب است.
تعدادی از تکنیک های بهداشت خواب وجود دارد که می تواند به کیفیت خواب بهتر و استراحت شبانه پایدارتر کمک کند.
- یک برنامه روتین ایجاد کنید: برای رفتن به رختخواب و بیدار شدن هر روز، از جمله آخر هفته، برنامه یکسانی را دنبال کنید. یک برنامه آرام بخش قبل از خواب می تواند به شما کمک کند تا راحت و آرام باشید.
- فضای خواب خود را بهینه کنید: تخت خود را با بهترین تشک و بالش تجهیز کنید. همچنین طراحی اتاق خواب شما به گونه ای مفید است که نفوذ نور یا سر و صدا محدودی داشته باشد.
- مصرف برخی مواد را محدود کنید: مصرف الکل و کافئین را به خصوص در شب کاهش دهید .
- عوامل حواس پرتی را حذف کنید: وسایل الکترونیکی از جمله گوشی های هوشمند را حداقل یک ساعت قبل از خواب کنار بگذارید.
بهبود بهداشت خواب اغلب در درمان شناختی رفتاری برای بی خوابی (CBT-I) گنجانده می شود، نوعی گفتگوروان درمانی که برای اصلاح افکار و احساسات منفی که خواب را از بین می برد، کار می کند.
برخی از داروها برای سرکوب خواب REM شناخته شده اندکه ممکن است به توقف فلج خواب کمک کنند. این داروها می‌توانند عوارض جانبی داشته باشند و ممکن است زمانی که شخصی مصرف آنها را متوقف می‌کند باعث بازگشت مجدد خواب REM شوند. به این دلایل، مهم است که قبل از مصرف هر دارویی با پزشک صحبت کنید تا در مورد فواید و مضرات احتمالی آن صحبت کنید.
برای اطلاعات بیشتر در زمینه نحوه کمک گرفتن و درمان اختلالات خواب به واحد اختلالات خواب مرکز سلامت مغز دانا مراجه کنید.
مؤلفه های عاطفی و ترس در فلج خواب
گذشته از تجربیاتی که در بالا گفته شد، یکی از مهمترین و ماندگارترین عوامل فلج خواب، مؤلفه عاطفی است. برای بسیاری، تجربه فلج خواب، یک کابوس در حالت بیداری است. شکل تاریک دیده شده در اتاق به نظر می رسد یک حضور شیطانی است و قصد آسیب دارد.
اکثر قریب به اتفاق افرادی که فلج خواب را تجربه می کنند، آن را به عنوان یک تجربه ترسناک توصیف می کنند. این اغلب با توهم حضور یک غریبه همراه است. برخی از مردم احساس می کنند که آسیب واقعی یا مرگ برای آنها اتفاق می افتد.
هنگامی که شما برای اولین بار فلج خواب را تجربه می کنید، ممکن است احساس کنید که با سندرم قفل شدن در نتیجه سکته مغزی کرده اید یا فوت کرده اید.
بسیاری توصیف می کنند که هر زمان که فلج خواب اتفاق می افتد چقدر واقعی به نظر می رسد. غیر معمول نیست که افراد برای توصیف تجربیات خود از کلمات “عجیب” و “عجیب” استفاده کنند.
با درک بهتر علائم رایج فلج خواب، بهتر است آگاهی لازم را کسب کنید که در آن چه اتفاقی در بدن شما می افتد تا بتوانید در هنگام این اتفاق آرامش خود را حفظ کنید. برای برخی افراد ، این آگاهی کافی است تا این موارد نادر را تحمل کنند. برای دیگران، این دانش ممکن است به از بین بردن عوامل فلج خواب کمک کند. برای کسانی که این مورد آزارشان میدهد، در حال حاضر گزینه های درمانی مؤثری وجود دارد.
آیا فلج خواب خطرناک است؟
برای اکثر افراد، فلج خواب خطرناک تلقی نمی شود. اگرچه ممکن است باعث ناراحتی های خلقی شود، اما به عنوان یک بیماری خوش خیم طبقه بندی می شود و معمولاً آنقدر اتفاق نمی افتد که اثرات قابل توجهی بر سلامتی داشته باشد.
با این حال، تخمین زده می شود که 10٪ از افراد دوره های مکرر یا آزاردهنده بیشتری دارند که فلج خواب را به ویژه نگران کننده می کند. در نتیجه، ممکن است افکار منفی در مورد رفتن به رختخواب، کاهش زمان اختصاص داده شده برای خواب یا با فکر اینکه احتمالا امشب بختک به سراغ فرد می آید حالت های اضطرابی را تجربه می کنند که به خواب رفتن را سخت می کند. این کمبود خواب می تواند منجر به خواب آلودگی بیش از حد در طول روز و پیامدهای متعدد دیگر برای سلامت کلی فرد شود.
درباره نویسنده
دکتر علی محمد کمالی فارغ التحصیل دکترای تخصصی علوم اعصاب از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، بیش از 15 سال است که در زمینه پژوهش، تدریس و فعالیت های اجرایی در حوزه علوم اعصاب فعالیت و تجربه دارد. وی همچنین در ارتقا عملکرد های شناختی با استفاده از نوروتکنولوژی و مطالعات خواب تخصص ویژه ای دارد. او یکی از بنیانگذاران انستیتو سلامت مغز دانا است، (گروهی که سلامت مغز را اولویت جامعه می داند).
دکتر کمالی بیش از 50 مقاله پژوهشی (h-index 13) در مجلات معتبر علمی به چاپ رسانده و در حال حاضر مدیر عامل انستیتو سلامت مغز دانا است. بعلاوه به عنوان پژوهشگر ارشد واحد مغز، شناخت و رفتار دپارتمان علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز مشغول فعالیت می باشد. می توانید پژوهش او را در Google Scholar دنبال کنید.
دکتر کمالی علاوه بر تخصص در زمینه علوم اعصاب، سال ها است که به عنوان مدیر اجرایی مجله علوم پزشکی پیشرفته و فناوری های کاربردی (JAMSAT) مشغول به فعالیت است. همچنین به عنوان دبیر اجرایی انجمن علوم اعصاب ایران شاخه فارس فعالیت می کند.