انعطاف پذیری مغزی یا نوروپلاستیسیتی، واژه ای است که معنای آن توانایی مغز برای تغییر و سازگاری در اثر تجربه می باشد.
زمانی که افراد می گویند مغز انسان انعطاف پذیر است، به این معنی نیست که مغز شبیه پلاستیک قابلیت ارتجاعی دارد. منظور این است که مغز می تواند خود را تغییر بدهد.
انعطاف پذیری مغزی چیست؟
مغز انسان از حدود 86 بیلیون نورون ساخته شده است. پژوهشگران در گذشته معتقد بودند که فرایند ساخته شدن نورون های جدید در مغز، مدت کوتاهی بعد از تولد متوقف می شود.امروزه می دانیم که مغز، توانایی خارق العاده ای در بازسازی مسیر های مغزی، ساخت اتصال های نورونی جدید و در بعضی موارد حتی تولید نورون های جدید دارد. به این مفهوم، نوروپلاستیسیتی یا انعطاف پذیری مغزی گفته می شود.
دو نوع اصلی انعطاف پذیری مغزی وجود دارد :
1- انعطاف پذیری عملکردی :
توانایی مغز برای انتقال عملکرد های خاصی از ناحیه ی آسیب دیده ی مغز به نواحی دیگر
2-انعطاف پذیری ساختاری :
توانایی مغز برای تغییر ساختاری در اثر یادگیری/
فواید انعطاف پذیری مغزی
فواید بسیاری برای نوروپلاستیسیتی ذکر شده است. انعطاف پذیری، به مغز اجازه می دهد تغییر کند و خود را با شرایط جدید سازگار نماید. توانایی یادگیری مهارت های جدید، و بهبود عملکرد های شناختی از همین طریق اتفاق می افتد. انعطاف پذیری مغزی موارد زیر را به دنبال دارد :
- تقویت نواحی از مغز که آسیب دیده اند یا ضعیف شده اند.
- بهبود سلامت مغز
- بهبود از سکته و دیگر جراحت های مغزی
انعطاف پذیری مغزی چه طور ایجاد می شود؟
اولین سال های زندگی یک کودک، زمان رشد سریع مغز هستند.هر چه بیشتر در زندگی تجربه کسب می کنیم، بعضی از اتصالات نورونی در مغز ما قوی تر می شوند و بعضی دیگر نیز کمرنگ تر می شوند.به این فرایند، هرس سیناپسی گفته می شود. نورون هایی که بیشتر استفاده می شوند، در فرایند هرس سیناپسی، تقویت می شوند و در مقابل، اتصال های کمتر مورد استفاده به تدریج محو می شوند.طی این فرایند است که مغز، خود را با محیط پیرامون خود سازگار می کند.
ویژگی های مهم انعطاف پذیری مغزی
سن و محیط نقش مهمی ایفا می کنند.
گرچه انعطاف پذیری مغزی در همه ی سال های زندگی حضور دارد، زمان های خاصی اولویت دارندو مغز در سال های اولیه ی زندگی قدرت تغییر بیشتری دارد. برای مثال زمانی که مغز نابالغ توانایی مدیریت خود و رشد را پیدا می کند.
به طور کلی مغز های جوان تر در مقابل تجارب، حساس تر و پاسخگو تر هستند. اما این بدان معنی نیست که مغزهای پیرتر توانایی انطباق با محیط را ندارند.
ژننیک نیز در این میان نقش مهمی ایفا می کند.محیط و ژنتیک و ارتباط این دو، در نهایت میزان انعطاف پذیری یک مغز را تعیین می کنند.
نوروپلاستیسیتی یک فرایند ادامه دار است.
انعطاف پذیری مغزی می تواند در اثر فرانید های یادگیری، تجربه، شکل گیری حافظه یا در اثر آسیب به مغز تحت تاثیر قرار بگیرد. مردم در گذشته بر این باور بودند که مغز از سن خاصی به بعد، قابلیت تغییر خود را از دست می دهد.پژوهش های جدید نشان می دهند که مغز هیچ گاه در مقابل آموزش، دست از تغییر دادن خود برنمی دارد.
برای مثال در اثر سکته ممکن است قسمت هایی از مغز آسیب ببینند. در این صورت قسمت های سالم مغز، بخش هایی از عملکرد های قسمت آسیب دیده را بر عهده می گیرند و توانایی ها به این شکل قابل بازیابی می شوند.
انعطاف پذیری مغزی محدودیت هایی نیز دارد.
مهم است که بدانیم مغز تا بی نهایت، نرم و قابل انعطاف نیست.نواحی خاصی از مغز به طور تخصصی مسئول عملکرد های خاصی هستند. برای مثال نواحی خاصی، مسئولیت های حرکت، زبان، صحبت کردن و شناخت را بر عهده دارند.
آسیب به قسمت های خاصی از مغز، ممکن است به کاهش کارایی آن نواحی منجر شود. و گرچه مقداری بهبود از این آسیب ها ممکن است، در مورد بغضی نواحی خاص، نواحی دیگر نمی توانند وظیفه ی آن ناحیه را بر عهده بگیرند و در نتیجه انعطاف پذیری به صورت کامل اتفاق نمی افتد.
منبع :
در هفته ی آگاهی از مغز، برای مطالعه ی مطالب مرتبط با دانش مغز می توانید به صفحات زیر مراجعه کنید :