نارکولپسی یک اختلال خواب است که غالباً باعث حمله های خواب درحالت بیداری می شود. این حالت با خواب آلودگی شدید و مداوم در طول روز مشخص می شود که می تواند باعث اختلال در محل تحصیل، کار و محیط اجتماعی شود و همچنین خطر تصادفات و جراحات جدی را افزایش دهد.
گرچه در مقایسه با بسیاری از اختلالات خواب، نادر است، اما نارکولپسی صدها هزار نفر را درگیر کرده، از جمله کودکان و بزرگسالان.
شناخت انواع نارکولپسی و علائم آن، علل، تشخیص و درمان می تواند بیماران و عزیزان آنها را برای مقابله موثرتر با این اختلال توانمند سازد.
نارکولپسی چیست؟
نارکولپسی نوعی اختلال است که فرایندهای خواب و بیداری را مختل می کند. علامت اصلی آن خواب آلودگی بیش از حد در روز (EDS) است که به این دلیل رخ می دهد که مغز قادر به تنظیم صحیح بیداری و خواب نیست.
خواب طبیعی دارای چند مرحله است که مرحله آخر آن خواب REM است که در این مرحله ما خواب می بینیم. خواب REM معمولاً حدود یک ساعت پس از شروع خواب شروع میشود. درحالی که در نارکولپسی، خواب REM نامنظم است و اغلب طی چند دقیقه پس از به خواب رفتن شروع می شود که این اتفاق خیلی زودتر از حد معمول است.
مرحله خواب REM به دلیل تغییراتی در مغز، در افراد مبتلا به نارکولپسی به سرعت اتفاق می افتد. این اختلالات همچنین باعث خواب آلودگی در روز و سایر علائم نارکولپسی می شود.
انواع نارکولپسی
مطابق طبقه بندی بین المللی اختلالات خواب، دو نوع نارکولپسی وجود دارد: نارکولپسی نوع 1 (NT1) و نوع 2 (NT2).
نارکولپسی نوع 1
NT1 با علامت کاتاپلکسی همراه است، که درواقع از دست دادن ناگهانی تن عضله است. NT1 قبلاً به عنوان “نارکولپسی با کاتاپلکسی” شناخته می شد.
همه بیمارانی که مبتلا به NT1 تشخیص داده می شوند، دوره های کاتاپلکسی را تجربه نمی کنند. NT1 همچنین می تواند زمانی تشخیص داده شود که فرد دارای سطح پایین هیپوکرتین -۱ باشد (ماده شیمیایی در بدن که به کنترل بیداری کمک می کند).
نارکولپسی نوع 2
NT2 قبلاً به عنوان “نارکولپسی بدون کاتاپلکسی” شناخته می شد. افراد مبتلا به NT2 علائم بسیاری مشابه افراد مبتلا به NT1 دارند، اما کاتاپلکسی یا سطح پایین هیپوکرتین 1 ندارند.
اگر بعداً فرد مبتلا به NT2 دچار کاتاپلکسی یا سطح پایین هیپوکرتین -1 شود ، می توان تشخیص او را به NT1 تغییر داد. تخمین زده می شود که این تغییر تشخیص در حدود 10٪ موارد باشد.
نارکولپسی چقدر شایع است؟
نارکولپسی نسبتاً نادر است. NT1 بین 20 تا 67 نفر در هر 100000 وجود دارد. طبق یک مطالعه مبتنی بر جمعیت در مینه سوتا، NT1 دو تا سه برابر بیشتر از NT2 است.
محاسبه دقیق شیوع نارکولپسی به دلیل تشخیص کم و تأخیر در تشخیص چالش برانگیز است. بسیاری از بیماران تا سالها پس از اولین علائم، نارکولپسی در آنها تشخیص داده نمی شود . در نتیجه ، برخی تخمین ها شیوع نارکولپسی را تا 180 در 100000 نفر اعلام می کنند.
نارکولپسی تقریباً به طور مساوی در زنان و مردان رخ می دهد و می تواند کودکان و بزرگسالان را تحت تأثیر قرار دهد. در هر سنی ممکن است رخ دهد، اما مشخص شده است که شروع آن در حدود 15 سالگی یا در حدود 35 سالگی است.
علائم نارکولپسی چیست؟
علائم نارکولپسی می تواند اثرات چشمگیری در طول شبانه روز در فرد داشته باشد. شایعترین علائم عبارتند از:
- خواب آلودگی بیش از حد در طول روز (EDS): EDS علامت اصلی بیماری نارکولپسی است که همه افراد مبتلا به این اختلال را تحت تأثیر قرار می دهد. EDS یا استیاق به خواب ممکن است در زمان های مختلفی از روز خود را نشان دهد. خواب آلودگی شدید اغلب باعث از بین رفتن توجه می شود. نارکولپسی می تواند باعث “حملات خواب” شود. پس از چرت کوتاه، افراد مبتلا به نارکولپسی معمولاً به طور موقت سرحال می شوند.
- رفتارهای خودکار: تلاش برای جلوگیری از بخواب رفتن می تواند باعث ایجاد رفتارهای خودکار شود که در حالی که فرد از آن بی اطلاع است رخ می دهد. به عنوان مثال، یک دانش آموز در کلاس ممکن است به نوشتن ادامه دهد اما در واقع فقط خط های نا مفهومی را روی کاغذ می کشد.
- خواب شبانه مختل: تکه تکه شدن خواب در افراد مبتلا به نارکولپسی شایع است که ممکن است در طول شب چندین بار بیدار شوند. سایر مشکلات خواب آزار دهنده مانند حرکات جسمی و آپنه خواب نیز بیشتر دیده می شود.
- فلج خواب یا بختک: در افراد مبتلا به نارکولپسی فلج خواب بیشتر دیده می شود، این احساس عدم توانایی حرکت است که هنگام خوابیدن یا بیدار شدن اتفاق می افتد.
- توهمات مربوط به خواب: توهمات واضح می توانند هنگام خوابیدن (توهم های خواب) یا هنگام بیدار شدن از خواب ایجاد شوند. این ممکن است همراه با فلج خواب باشد، که می تواند آزار دهنده یا ترسناک باشد.
- کاتاپلکسی: کاتاپلکسی کاهش ناگهانی کنترل عضلات است. این فقط در افراد مبتلا به NT1 و نه NT2 اتفاق می افتد. یک قسمت از کاتاپلکسی اغلب در هنگام احساسات مثبت مانند خنده یا شادی ممکن است رخ دهد. کاتاپلکسی به طور معمول دو طرف بدن را تحت تأثیر قرار می دهد و از چند ثانیه تا چند دقیقه طول می کشد. برخی از افراد مبتلا به NT1 فقط چند بار در سال اپیزودهای کاتاپلکسی دارند، در حالی که دیگران می توانند روزانه چندین بار این مورد را تجربه کنند.
اگرچه تمام مبتلایان به نارکولپسی EDS دارند، اما کمتر از یک چهارم این علائم را دارند. علاوه بر این، علائم ممکن است به طور همزمان رخ ندهد. بعنوان مثال، غیر معمول نیست که سالها پس از شروع بیماری کاتاپلکسی شروع می شود.
آیا علائم نارکولپسی در کودکان متفاوت است؟
بین علائم نارکولپسی در کودکان و بزرگسالان همپوشانی قابل توجهی وجود دارد، اما تفاوت های مهمی نیز وجود دارد.
در کودکان، EDS بیشتر به عنوان بی قراری یا تحریک پذیری ظاهر می شود، که ممکن است به عنوان یک مشکل رفتاری تفسیر شود. در شب، کودکان مبتلا به نارکولپسی ممکن است بیشتر بخوابندو حرکات بدن بیشتری در هنگام خواب داشته باشید.
کاتاپلکسی اغلب در کودکان با شدت کمتری دیده می شود، اگرچه تا 80٪ موارد رخ می دهد. این حالت معمولاً صورت و نه بدن را درگیر می کند و ممکن است به عنوان تیک صورت شناخته شود. کاتاپلکسی در کودکان ممکن است با واکنش احساسی گره خورده باشد. با گذشت زمان، علائم کاتاپلکسی در کودکان به شکل سنتی تر تکامل می یابد.
اثرات نارکولپسی چیست؟
علائم نارکولپسی می تواند پیامدهای قابل توجهی برای سلامتی داشته باشد. تصادفات یک نگرانی بسیار مهم در این اختلال است زیرا حملات خواب، خواب آلودگی و کاتاپلکسی می تواند زندگی فرد را در هنگام رانندگی تهدید کند. تخمین زده می شود که افراد مبتلا به نارکولپسی سه تا چهار برابر بیشتر درگیر تصادف رانندگی می شوند.
نارکولپسی همچنین می تواند در محل تحصیل و کار تداخل ایجاد کند. خواب آلودگی و وقفه در توجه می تواند به عملکرد آسیب برساند و ممکن است به عنوان مشکلات رفتاری، به ویژه در کودکان تعبیر شود.
بسیاری از بیماران مبتلا به نارکولپسی احساسبدی از اختلال خود دارند که می تواند منجر به ترک اجتماعی شود. بدون حمایت مناسب، این امر ممکن است باعث اختلالات روان شناختی شود. و بر روی مدرسه، کار و روابط تأثیر منفی بگذارد.
افراد مبتلا به نارکولپسی در معرض خطر بسیاری از بیماری های بهداشتی از جمله چاقی، مشکلات قلبی عروقی مانند فشار خون بالا و مسائل روانپزشکی مانند افسردگی، اضطراب و اختلال نقص توجه / بیش فعالی (ADHD) هستند.
چه عواملی باعث نارکولپسی می شوند؟
تحقیقات برای فاش کردن جزئیات مربوط به این بیماری در حال انجام است. حتی با افزایش دانش، تا به حال علل دقیق و عوامل خطر برای این بیماری به طور کامل شناخته نشده است.
NT1
حمله خواب نوع 1 یک اختلال با از دست دادن سلول های عصبی در مغز که مسئول ساخت اورکسین (هیپوکرتین) هستند می باشد. اورکسین یک ماده شیمیایی تنظیم می کند بیداری و خواب است. در 90٪افراد مبتلا به NT1 تعداد زیادی سلولهای عصبی هیپوکرتین ساز مغز از بین می رود.
تاثیر اورکسین بر بیداری و تون عضلات در مغز
یک فرد مستعد ژنتیکی، ممکن است پس از یک محرک محیطی خود ایمنی بر علیه سلول های عصبی اوروکسین ساز بدهد. که درواقع سیستم ایمنی خود فرد به این سلول های عصبی حمله کرده و باعث تخیرب آنها می شود.
برخی شواهد نشان می دهد که NT1 به طور فصلی با ارتباط بالقوه ای با ویروس آنفلوانزا (آنفلوانزا) در نوسان است. پس از همه گیری H1N1 نیز افزایش در شروع NT1 مشاهده شد. حتی یک فرضیه وجود دارد که ممکن است بیماری کرونا و یا واکسن آن باعث ایجاد نارکلپسی شود که نیاز به تحقیقات بیشتری است. ارتباطات احتمالی با انواع دیگر عفونت ها نیز یافت شده است.
بر اساس این داده ها، یک نظریه در مورد NT1 این است که یک محرک خارجی سیستم ایمنی بدن را به گونه ای فعال می کند که باعث حمله آن به سلولهای عصبی مغز که هیپوکرتین می سازند می شوند. با این حال، این پاسخ خود ایمنی تنها علت نیست.
محققان دریافته اند که 98٪ افراد مبتلا به NT1 دارای یک ژن متفاوت هستند که به عنوان DQB1 * 0602 شناخته می شود. این ژن در عملکرد ایمنی بدن نقش دارد، بنابراین این تنوع می تواند باعث حساسیت ژنتیکی به NT1 شود. اگرچه این توضیحات در مورد NT1 به طور گسترده ای پذیرفته شده است، اما هنوز به طور قطعی اثبات نشده است16.
با وجودی که محققان بیش از هر زمان دیگری در مورد NT1 اطلاعات دارند، اما در بیشتر موارد هنوز بدون هیچ دلیل مستقیم و مشخصی رخ می دهند. افرادی که سابقه خانوادگی NT1 دارند حدود 1-2٪ احتمال ابتلا به این بیماری را دارند. به طور کلی این یک درصد خطر کوچک است اما افزایش قابل توجهی در خطر نسبت به افراد بدون سابقه خانوادگی است.
در موارد نادر، NT1 به دلیل بیماری پزشکی دیگری رخ می دهد که باعث آسیب به قسمت هایی از مغز می شود که حاوی سلول های عصبی هیپوکرتین هستند. این ممکن است به عنوان نارکولپسی ثانویه شناخته شود و می تواند در اثر ضربه مغزی یا عفونت در سیستم عصبی مرکزی رخ دهد.
NT2
درباره زیست شناسی یا عوامل خطر NT2 اطلاعات کمی در دست است. برخی از متخصصان معتقدند که NT2 به سادگی از دست دادن نورون های تولید کننده هیپوکرتین است که کمتر مشخص است، اما افراد مبتلا به NT2 معمولاً کمبود هیپوکرتین ندارند. برخی دیگر فکر می کنند NT2 در درجه اول ممکن است پیش اخطار NT1 باشد، اما در حدود 10٪ موارد افرادی که در ابتدا NT2 تشخیص داده شده اند، کاتاپلکسی مشاهده می شود.
در برخی موارد، NT2 به دنبال عفونت ویروسی گزارش شده است، اما بیشتر موارد دلیل مشخصی ندارند. همانند NT2 ، NT1 می تواند به دلیل سایر شرایط پزشکی مانند ضربه به سر، مولتیپل اسکلروزیس و سایر بیماری های مغز ایجاد شود.
چگونه نارکولپسی تشخیص داده می شود؟
تشخیص نارکولپسی نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق توسط پزشک آشنا به بیماری دارد. از آنجا که نادر است و علائم آن ممکن است به اشتباه به علل دیگر نسبت داده شود، نارکولپسی می تواند برای سالهای زیادی تشخیص داده نشود.
روند تشخیص با بررسی علائم و تاریخچه پزشکی آغاز می شود. این مرحله به پزشک کمک می کند تا عادات خواب بیمار و ماهیت خواب آلودگی آنها را درک کند. در بسیاری از موارد، به ویژه در مورد کودکان، اعضای خانواده درگیر هستند تا اطلاعات بیشتری در مورد علائم بیمار ارائه دهند.
ممکن است آزمایشاتی برای ارزیابی خواب آلودگی حین روز و خواب انجام شود. آزمایشی به نام مقیاس خواب آلودگی Epworth (ESS) براساس حس ذهنی بیمار از علائم وی است. Polysomnography (PSG) یا تست خواب، یک آزمایش دقیق که در آن سنسورها فعالیت مغز و بدن را کنترل می کنند، ممکن است لازم باشد. این نوع مطالعه خواب یک شبانه روز در یک کلینیک تخصصی خواب انجام می شود.
تست خواب
روز بعد از تست PSG ، می توان از آزمون دیگری به نام آزمون تأخیر خواب چندگانه (MSLT) برای ارزیابی عینی خواب آلودگی حین روز استفاده کرد. در حین MSLT، به بیمار گفته می شود که در حالی که متصل به سنسورهای مورد استفاده در تست خواب است، در پنج بازه مختلف بخوابد. افراد مبتلا به نارکولپسی تمایل دارند به سرعت بخوابند و به سرعت در طول MSLT خواب REM را تجربه کنند.
آزمایش دیگری ممکن است در مورد مایع مغزی نخاعی (CSF) و ارزیابی سطح هیپوکرتین آن استفاده شود. سطح پایین هیپوکرتین نشان دهنده NT1 است و به تشخیص آن از NT2 کمک می کند.
معیارهای تشخیصی نارکولپسی
پزشکان معیارهای استاندارد را برای تشخیص اختلالات خواب دنبال می کنند. استاندارد سازی به اطمینان از تشخیص دقیق و تمایز بین NT1 ، NT2 ، هایپرسومنیا و سایر شرایطی که باعث EDS می شوند، کمک می کند.
معیارهای NT1 و NT2 هر دو به خواب آلودگی قابل توجهی نیاز دارند که حداقل برای سه ماه ادامه دارد. برای NT1 ، بیمار باید سطح هیپوکرتین کمتری در مایع مغزی نخاعی خود داشته باشد یا علائم کاتاپلکسی داشته باشد به علاوه مدت کوتاهی برای خوابیدن و ورود به حالت REM در MSLT. برای NT2، بیمار باید نتایج مشابهی در MSLT داشته باشند.
سایر اختلالات خواب علائمی مشابه با علائم موجود در NT2 دارند که می تواند تشخیص را دشوار کند. به همین دلیل، لازم است که پزشک متخصص خواب با تجزیه و تحلیل دقیق نتایج آزمایشات و علائم بیمار، سایر شرایط را رد کند. اگرچه برای تشخیص NT2 کافی نیست، اما وجود چرتهای کوتاه در طی روز و و بیداری های زیاد در خواب شب به تشخیص نارکولپسی از سایراختلالات کمک می کند.
درمان نارکولپسی چیست؟
هیچ درمانی برای نارکولپسی نوع 1 یا نوع 2 وجود ندارد. اهداف درمان نارکولپسی بهبود ایمنی بیمار ، کاهش علائم و افزایش کیفیت زندگی است.
برای بسیاری از افراد مبتلا به نارکولپسی، این بیماری به طور کلی با گذشت زمان پایدار می ماند. در برخی موارد، علائم خاصی ممکن است با افزایش سن بیمار بهبود یابد، و به ندرت ، بهبود علائم ممکن است خود به خود اتفاق بیفتد. تاکنون ، کارشناسان نمی دانند که چرا این بیماری در افراد مختلف به طور متفاوتی بروز می کند.
درمان های NT1 و NT2 مشابه هستند با این تفاوت که NT2 شامل مصرف دارویی برای کاتاپلکسی نیست.
ترکیبی از رویکردهای پزشکی و رفتاری می تواند به طور قابل توجهی علائم را کاهش دهد. با این حال در برخی موارد علی رغم رویکر های درمانی علائم این اختلال ادامه دارد. همه روش های درمانی باید تحت هدایت پزشکی انجام شود که بتواند به بهترین وجه برنامه درمانی را متناسب با شرایط خاص بیمار تنظیم کند.
رویکردهای رفتاری در درمان
رویکردهای رفتاری اشکال درمانی غیر پزشکی هستند و روشهای مختلفی وجود دارد که می توان آنها را در عادتهای روزمره افراد مبتلا به نارکولپسی گنجاند.
- برنامه ریزی برای چرت کوتاه: از آنجا که چرت کوتاه برای افراد مبتلا به نارکولپسی طراوت بخش است، زمان بندی برای چرت در طول روز می تواند EDS را کاهش دهد.
- رعایت بهداشت خواب سالم: برای مقابله با کم خوابی در شب، افراد مبتلا به نارکولپسی می توانند از عادت های خوب خواب بهره مند شوند. بهداشت خوب خواب شامل یک برنامه خواب ثابت (برای خواب و بیدار شدن از خواب)، یک محیط خواب با حداقل حواس پرتی و اختلالات، و استفاده محدود از وسایل الکترونیکی قبل از خواب است.
- اجتناب از الکل و سایر داروهای آرامبخش: هر ماده ای که در خواب آلودگی نقش داشته باشد ممکن است علائم نارکولپسی در روز را بدتر کند.
- رانندگی با احتیاط: افراد مبتلا به نارکولپسی باید در مورد رانندگی ایمن با پزشک صحبت کنند. چرت زدن قبل از رانندگی و پرهیز از رانندگی های طولانی یا یکنواخت نمونه هایی از اقدامات برای بهبود ایمنی است.
- رژیم غذایی متعادل: افراد مبتلا به نارکولپسی بیشتر در معرض خطر چاقی قرار دارند که باعث می شود خوب غذا خوردن بخشی مهم از سلامت کلی آنها باشد.
- ورزش: تحرک داشتن می تواند به جلوگیری از چاقی کمک کند و ممکن است به بهبود خواب شبانه کمک کند.
- به دنبال پشتیبانی: گروه های پشتیبانی و متخصصان بهداشت روان می توانند سلامت عاطفی را ارتقا دهند و خطرات ناشی از ترک اجتماعی، افسردگی و اضطراب را در افراد مبتلا به نارکولپسی خنثی کنند.
داروها
اگرچه رویکردهای رفتاری اغلب مفید هستند، اما بیشتر افراد مبتلا به نارکولپسی نیز برای کمک به کنترل یک یا چند علائم تحت درمان دارویی قرار می گیرند.
داروهای نارکولپسی اغلب علائم را بهبود می بخشد، اما همچنین می تواند عوارض جانبی ایجاد کند. این داروها به نسخه نیاز دارند و باید با دقت و طبق دستورالعمل های پزشک متخصص خواب استفاده شوند.
برخی از داروهای معمول که برای نارکولپسی تجویز می شوند عبارتند از:
- مودافینیل و آرمودافینیل: این دو داروی محرک بیداری از نظر شیمیایی مشابه هستند و به طور معمول اولین درمان برای EDS هستند.
- متیل فنیدیت: این نوعی آمفتامین است که می تواند EDS را کاهش دهد.
- Solriamfetol: این دارو در سال 2019 توسط FDA تأیید شده است و اثرات مشابه بر روی EDS مانند مودافینیل نشان داده است.
- سدیم اکسی بات: این دارو می تواند باعث کاهش کاتاپلکسی، EDS و اختلالات خواب شبانه شود، اما ممکن است هفته ها طول بکشد تا بر EDS تأثیر بگذارد22.
- Pitolisant: داروی pitolisant توسط FDA در سال 2019 تأیید شده است ، داروی تقویت کننده بیداری است که همچنین تأثیر مثبتی بر کاتاپلکسی دارد.
همه داروها برای همه بیماران موثر نیستند و برخی از بیماران ممکن است عوارض جانبی آزار دهنده یا تداخل با داروهای دیگر را تجربه کنند. همکاری نزدیک با پزشک می تواند به شناسایی دارو و دوز کمک کند.
درمان نارکولپسی و کودکان
درمان برای کودکان مبتلا به نارکولپسی مانند درمان در بزرگسالان است، اما ممکن است اقدامات احتیاطی بیشتری در هنگام انتخاب داروها و دوزهای آنها انجام شود. ارزیابی قلب و عروق توسط آکادمی اطفال آمریکا توصیه می شود قبل از اینکه کودکان شروع به مصرف داروهای محرک کنند.
درمان و بارداری نارکولپسی
اطلاعات محدودی در مورد ایمنی اکثر داروهایی که برای درمان نارکولپسی در زنان باردار یا شیرده استفاده می شود وجود دارد. یک نظرسنجی نشان داد که اکثر متخصصان هنگام باردار شدن توصیه می کنند داروهای را ترک کنندو همچنین هنگام بارداری و شیردهی. قطع مصرف دارو نیاز به تغییر رویکردهای رفتاری و سایر امکانات برای مقابله با علائم این اختلال دارد.
درباره نویسنده
دکتر علی محمد کمالی فارغ التحصیل دکترای تخصصی علوم اعصاب از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، بیش از 15 سال است که در زمینه پژوهش، تدریس و فعالیت های اجرایی در حوزه علوم اعصاب فعالیت و تجربه دارد. وی همچنین در ارتقا عملکرد های شناختی با استفاده از نوروتکنولوژی و مطالعات خواب تخصص ویژه ای دارد. او یکی از بنیانگذاران انستیتو سلامت مغز دانا است، (گروهی که سلامت مغز را اولویت جامعه می داند).
دکتر کمالی بیش از 50 مقاله پژوهشی (h-index 13) در مجلات معتبر علمی به چاپ رسانده و در حال حاضر مدیر عامل انستیتو سلامت مغز دانا است. بعلاوه به عنوان پژوهشگر ارشد واحد مغز، شناخت و رفتار دپارتمان علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز مشغول فعالیت می باشد. می توانید پژوهش او را در Google Scholar دنبال کنید.
دکتر کمالی علاوه بر تخصص در زمینه علوم اعصاب، سال ها است که به عنوان مدیر اجرایی مجله علوم پزشکی پیشرفته و فناوری های کاربردی (JAMSAT) مشغول به فعالیت است. همچنین به عنوان دبیر اجرایی انجمن علوم اعصاب ایران شاخه فارس فعالیت می کند.