موضوع عادت، چگونگی تشکیل شدن آن در مغز ما، ترک عادت های غلط و به وجود آوردن عادت های سازنده و مثبت امروزه دغدغه ای غیر قابل چشم‌پوشی و پر اهمیت برای اکثر مردم در سراسر دنیا شده. به گونه ای که کتاب های زیادی در این زمینه و نقش پررنگ آنها در زمینه موفقیت نوشته شده است.
از دیدگاه علوم اعصاب، ما در واقع مغزمان هستیم. پس باید به این نکته توجه داشته باشیم که عادت هایی که در مغز ما شکل می گیرند بسیار قوی هستند. اما کماکان دوست قدیمی ما یعنی ذهن آگاهی (mindfulness) ما را یاری میدهد که بتوانیم از سد عادت های قوی عبور کنیم.
تصمیماتی که ما در مورد عاداتمان می گیریم، به وقت و زمان زیادی نیاز دارند. اما در نهایت باعث تغییر در ارتباطات مغز ما و چگونگی پاسخ ما به اطلاعات دریافتی می شوند. عادات، در واقع به صورت اتوماتیک اتفاق می افتند پس برای تصمیم گیری، نفوذ در عاداتمان مشکل می شود.
مکانیسم های عصبی دخیل در تشکیل عادت
Orbital frontal cortex در قسمت تحتانی جلوی مغز و در بالای کاسه چشم قرار گرفته و مطالعات نشان داده که در بیماری وسواس اجباری obsessive-compulsive disorder در این قسمت فعالیت بیش از حد دیده می شود. یکی از بخشش هایی از مغز است که در تشخیص ناهماهنگی ها بسیار اهمیت دارد. این قسمت هم چنین در تصمیم گیری های اقتصادی نقش مهمی را ایفا می کند.
قسمت دیگری از مغز که در فعالیت های زیادی نقش داشته و این روزها تحقیقات فراوانی بر روی آن انجام می شود، Striatum است که در انسان از دو قسمت Putamen و Caudate تشکیل شده است. این قسمت در مغز بسیار مهم است که به عنوان مرکز عادات نیز شناخته می شود.
این قسمت در بسیاری از ناهنجاری ها مانند بیماری وسواس اجباری، اعتیاد به مواد مخدر و بسیاری از مشکلات دیگر که باعث اختلالات رفتاری می شوند، نقش دارد. برهم کنش این قسمت ها و تشکیل circuit های اتوماتیک باعث ایجاد عادات خوب و یا بد می شوند.
Striatum سه قسمت اصلی دارد که شامل: عادات (habits)، رفتارهای هدفمند (goal seeking) و پاداش (reward) است. در مدارهایی که به پاداش مربوط می شوند نوروترنسمیتر دوپامین بیشترین نقش را دارد. همه ما میدانیم که دوپامین باعث احساسات خوشایند می شود.
همانطور که در سوء مصرف مواد مخدر مانند کوکائین می بینیم. کوکائین باعث تقویت سیگنال های دوپامین و افزایش احساسات خوشایند و به وجود آوردن عادت نامطلوب می شود. پس در میابیم که پاداش مانند یک شمشیر دو لبه است که می تواند هم خوب باشد و هم آثار مخرب داشته باشد که کنترل آن از دست ما خارج شود.
نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که هرچقدر مدار مربوط به عادت و اتصالات آن تقویت شود، ارتباط آن با قسمت مربوط به رفتارها و افکار هدفمند تضعیف می شود. در واقع یکی از دلایلی که عادات از کنترل ما خارج می شوند همین نکته است.
عادت ها توالی از فعالیت هایی هستند که در مغز اتفاق می افتند و به عنوان یک رفتار بروز میابند. یک فرد سیگاری را تصور کنید که مجموعه ای از فعالیت ها را مانند گرفتن سیگار، تنطیم فاصله آن از دهان، روشن کردن آن و پک زدن به سیگار را انجام می دهد بدون اینکه از هیچ یک از این اعمال آگاه باشد. در واقع به صورت خودکار همه آن ها را انجام می دهد. همه این پروسه و توالی خودکار آن در مغز به صورت خودکار صورت می گیرند.
why we do what we do in life and business
یکی از مطالعاتی که در این زمینه صورت گرفته است، توسط یک تیم بین المللی تحقیقاتی انجام شد. مطالعات آن ها مکانیسم عادت را در مغز نشان داد. این مطالعه به سرپرستی Christina Gremel صورت گرفت.
Gremel می گوید مدارهای مغزی برای عادات ما و فعالیت هایی که هدفمند انجام می شوند، با یکدیگر در orbitofrontal cortex رقابت میکنند. Endocannabinoid ها در رخداد یک عادت نقش دارند. Endocannabinoids دسته ای از مواد شیمیایی هستند که به صورت طبیعی در بدن و مغز انسان و بسیاری از موجودات زنده دیگر ترشح می شوند. این مواد شیمیایی در پروسه های فیزیولوژیکی مختلفی مانند اشتها، احساس درد، حالات خلقی و حافظه نقش دارند.
در مطالعه ای که پیش تر توسط Gremel و Costa صورت گرفت، مشاهد شد که orbitofrontal cortex یا OFC ناحیه ای پر اهمیت برای اطلاعاتی است که goal-directed هدفمند هستند. آن ها به وسیله تکنیکی به نام اپتوژنتیک نورون هایی را در این قسمت توسط تحریک نوری مورد هدف قرار داده و ترشح مواد شیمیایی آن ها را افزایش دادند. سپس مشاهده کردند که با این عمل فعالیت های هدفمند goal-directed افزایش یافتند.
در حالیکه بر عکس با کاهش فعالیت این نورون ها در همین ناحیه، فعالیت های هدفمند کاهش یافته و به جای آن موش ها به انجام فعالیت هایی که بر اساس عادت بودند روی می آوردند.
“عادت ها هنگامی که فعالیت OFC سرکوب می شود، اتفاق می افتد.”
در این مطالعه، با توجه به اینکه endocannabinoid ها به طور کلی به عنوان کاهش دهنده فعالیت های سلولی شناخته می شوند، محققان فرض می کنند که endocannabinoid ها ممکن است باعث کاهش فعالیت در OFC نیز شوند. این مطالعه بیشتر بر روی ارتباطات نورونی از OFC به قسمت dorsomedial striatum تمرکز دارد.
در این تحقیق، موش ها را برای فشار دادن همان اهرم با همان پاداش ولی در دو محیط متفاوت تربیت شدند. هر کدام از این دو محیط یکی برای انجام فعالیت های هدفمند و دیگری برای فعالیت هایی که بر اساس عادت انجام می شد، طراحی شده بود.
این محققان برای آزمایش فرضیه خود درباره نقشendocannabinoid ها در شکل گیری عادات، رسپتور endocannabinoid بخصوصی را به نام cannabinoid type 1 در مسیر OFC به استریاتوم حذف کردند. نتیجه به دست آمده نشان داد که موش هایی که این رسپتورها را نداشتند، عادتی در آن ها شکل نگرفت.
ما برای انجام کاراهای روتین و روزانه خود نیاز به ایجاد تعادل بین فعالیت هایی که بر اساس عادت ایجاد می شوند و فعالیت هایی که هدفمند هستند، داریم. در واقع، برای انجام سریع تر فعالیت های روتین و صرف انرژی کمتر، ایجاد عادت بهترین و سریع ترین راه ممکن است. در حالیکه، گاهی ما نیاز داریم شرایط را تغییر دهیم و باید یک عادت را بشکنیم تا بتوانیم یک عمل هدفمند و به روز شده انجام دهیم.
این یافته ها و ده ها یافته دیگر در مورد چگونگی شکل گیری عادات و مکانیسم آن ها در مغز ما، می توانند ما را در یافتن یک درمان موثر در ناهنجاری هایی مانند وسواس اجباری OCD و یا اعتیاد یاری دهند. همچنین یادآور این نکته هستند که ما می توانیم توسط راهکارهایی سیستم endocannabioid را مدیریت کرده و مدار عادات غلط خود را از بین ببریم.
درباره نویسنده
دکتر علی محمد کمالی فارغ التحصیل دکترای تخصصی علوم اعصاب از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، بیش از 15 سال است که در زمینه پژوهش، تدریس و فعالیت های اجرایی در حوزه علوم اعصاب فعالیت و تجربه دارد. وی همچنین در ارتقا عملکرد های شناختی با استفاده از نوروتکنولوژی و مطالعات خواب تخصص ویژه ای دارد. او یکی از بنیانگذاران انستیتو سلامت مغز دانا است، (گروهی که سلامت مغز را اولویت جامعه می داند).