در روزهای اخیر که کشور ما درگیر سوانح طبیعی از جمله سیل و زلزله شده است، بسیاری از مردم عزیز فشار روانی بسیار شدیدی را متحمل شده‌اند. این فشار نه تنها از بابت از دست دادن عزیزان و یا لوازم و وسایل زندگی خود، بلکه به لحاظ استرس و ترسی که هنگام رخ دادن آن حادثه بر افراد وارد شده، نیز هست. این فشار روانی در طولانی مدت می‌تواند منجر به بیماری‌ای به نام اختلال استرسی پس از سانحه در فرد آسیب دیده گردد.
اختلال استرسی پس از سانحه چیست؟
اختلال استرسی پس از سانحه یا (Post Traumatic Stress Disorder (PTSD سندرم یا مجموعه‌ای از علایم بیماری می‌باشد که در بعضی از افرادی که تحت تاثیر سانحه‌ای ناگوار مانند: بلایای طبیعی (سیل، زلزله، رانش زمین، آتش سوزی، طوفان و سونامی و…)، جنگ، خشونت (دزدی، قتل، سو استفاده جنسی، زورگویی و…)، بیماری و از دست دادن نزدیکان و… قرار می‌گیرند، دیده می‌شود.
در شرایط استرس زا و خطرناک در بدن ما واکنش‌های طبیعی از جمله تعریق، افزایش ضربان قلب، کاهش فعالیت گوارشی و… رخ می‌دهد. که این واکنشها که موسوم به واکنش‌های “ستیز و گریز” هستند تحت تاثیر هورمون‌ها و سیستم عصبی ما هستند.
هم‌چنین ترس شدید و احساس درماندگی و فشار در این شرایط طبیعی می‌باشد. اما بیشتر افراد پس از پایان شرایط استرس زا و خطرناک به حالت عادی بازگشته و با مشکلی رو در رو نخواهند شد. اما در بعضی از افراد حتی پس از پایان یافتن سانحه و حتی تا ماه ها و یا سال ها پس از آن نیز احساس ترس، درماندگی و دیگر علایم باقی می‌ماند. این افراد مبتلا به نشانگان اختلال استرسی پس از سانحه می‌باشند و باید تخت درمان قرار گیرند.
علایم و نشانه‌های بیماری
همانطور که گفته شد دلایل متعددی از جمله سوانح و بلایای طبیعی و بیماری و از دست دادن افراد می توانند باعث این اختلال روانی در بیماران شوند. نشانه‌های این اختلال متعدد بوده و میتوانند از حدودا 3 ماه تا چند سال پس از حادثه نمایان شوند. در اغلب موارد طول دوره‌ی بیماری از حدود 6 ماه می‌باشد اما در بعضی افراد تا سال ها پس از حادثه نیز نشانه های بیماری به صورت مزمن وجود خواهند داشت.
برای تشخیص این اختلال در بزرگسالان و کودکان باید علایم توسط متخصص روانشناسی مورد بررسی قرار گیرند. این علایم در بزرگسالان و کودکان متفاوت بوده و در چند دسته تقسیم بندی می‌شوند.
علایم PTSD در بزرگسالان:
- تجربه دوباره سانحه (در کابوس، افکار منفی، خاطرات بد گذشته): این علایم میتوانند باعث بازسازی شرایط استرس زا در فرد شده و حتی حالات فیزیکی زمان حادثه از جمله ضربان قلب و تعریق و… را در فرد ایجاد کنند. این علایم میتوانند در عملکرد روزمره فرد نیز اختلال ایجاد کنند.
- پرهیز و اجتناب (از انجام بعضی کارها مانند رانندگی، پیاده روی در مکان خلوت و…، از افکار مربوط به حادثه): این علایم میتوانند عادات روزمره فرد را تغییر دهند. مثلا مانع از رانندگی، پیاده روی، برقرای ارتباط احساسی و… بسته به حادثه ای که تجربه کرده اند، بشود.
- برانگیختگی و تحریک پذیری شدید (مانند زودرنجی، عصبانیت، بی خوابی و…): این علایم برعکس افراد سالم که تنها در شرایط خاص ایجاد می‌شوند، در افراد مبتلا به PTSD، به صورت مداوم وجود داشته و مانع از بعضی فعالیت‌های عادی زندگی از جمله خوابیدن، تمرکز کردن و… می‌شود.
- مشکلات شناختی (مانند فراموشی بعضی وقایع حادثه، ملامت کردن خود، افکار منفی، از دست رفتن انگیزه و نشاط)
داشتن یک یا تعدادی از این نشانه ها پس از حادثه عادی است و نشانگر وجود اختلال در فرد نیست. بعضی اوقات این علایم به صورت شدید در افراد تا چند هفته ادامه می‌یابد که به آن اختلال استرسی حاد (Acute Stress Disorder) گفته می‌شود. اگر این علایم در فرد به مدت یک تا چند ماه یا بیشتر ادامه پیدا کند و به علت دلایل زمینه‌ای دیگر از جمله بیماری، اعتیاد، مصرف دارو و… نباشد فرد مبتلا به PTSD بوده و باید تحت درمان قرار گیرد.
علایم PTSD در کودکان
علاوه بر علایم گقته شده در بالا، در کودکان ممکن است علایم دیگری نیز دیده شود. این علایم شامل: خیس کردن تخت، فراموشی یا اشکال در صحبت کردن، بهانه گیری به پدر و مادر در کودکان کوچک تر از 6 سال و حس انتقام، عصبانیت، احساس گناه، پرخاشگری و بی ادبی به بزرگسالان و… در کودکان بزرگتر و نوجوانان دیده شود.
درمان PTSD
درمان PTSD به طور معمول در دو دسته دارویی و مشاوره ای تقسیم می‌شود. درمان های دارویی شامل داروهای ضد افسردگی و داروهای خواب آور برای بهبود وضعیت عصب روانشناختی و خواب بیماران می‌باشد.
درمان های مشاوره ای توسط مشاور روانشناس به صورت شخصی و یا در گروه‌های مشخص انجام می‌شود. این نوع درمان با اهداف مختلفی از جمله بهبود مستقیم علایم بیماری، بهبود علایم غیر مستقیم بیماری مانند مشکلات کاری، مشکلات اجتماعی، خانوادگی و… انجام می‌گردد. مشاوران با روش‌های مختلفی سعی در آموزش و آگاهی بخشی بیمار نسبت به علایم و آموزش مهارت های لازم برای برای مقابله با علایم به بهبود بیماران کمک می‌کنند. در بعضی مواقع مشاوران برای کمک به بیماران شرایط حادثه را برای آنان به صورت سالم بازسازی می‌کنند تا بیماران با ترس خود روبرو شده و مهارت مقابله با آن را یاد بگیرند.
روش‌های درمانی مبتنی بر علوم اعصاب شناختی
همانطور که گفته شد روش‌های درمانی اصلی مقابله با این اختلال، روش های دارویی و مشاوره روانشناسی می‌باشند. هرچند که روش‌های درمانی دیگری نیز به تازگی تحت آزمایش و بررسی قرار گرفته و نتایج امید بخشی را نشان داده اند.(+)
این درمان‌ها شامل استفاده از نوروفیدبک، بیوفیدبک و تکنیک‌های خودآگاهی و… می‌باشد. در این روش‌ها متخصصین علوم اعصاب با در نظر گرفتن پیشینه بیماری و حادثه اتفاق افتاده با تکنولوژی‌های نوروفیدبک و بیوفیدبک و باهمکاری بیمار در طی جلسات متعدد به بهبود این اختلال کمک می‌کنند. برای مطالعه بیشتر راجع به این تکنیک ها می‌توانید روی این لینک کلیک کنید.
جمع بندی
با توجه به نکات گفته شده راجع به اختلال استرسی پس از سانحه و روش‌های درمانی آن ذکر این نکته ضروری است که درمان کامل این عارضه ممکن بوده و تشخیص و شروع درمان برای تمام افرادی که دچار سانحه ای در گذشته شده و دارای علایم گفته شده می‌باشند لازم و ضروری است. نکته دیگر آن که بهبودی تنها با همکاری کامل بیمار میسر بوده و نیازمند ممارست و پیگیری خود شخص می‌باشد. و به علت طولانی بودن مدت و روند درمان اعتماد و اطمینان بیمار به درمانگر امری ضروری و حائز اهمیت است.