اختلال ارتباط اجتماعی چیست؟
اختلال ارتباط اجتماعی (Social Communication Disorder) اساسا با ضعف در کاربرد اجتماعی زبان و ارتباط مشخص می شود. افراد مبتلا به اختلال ارتباط اجتماعی، در درک و پیگیری قواعد اجتماعی مربوط به ارتباط کلامی و غیرکلامی در موقعیت های روزمره ضعیف عمل می کنند؛ آن ها مهارت کافی برای تغییر زبان بر اساس نیازهای شنونده یا موقعیت را ندارند و در پیگیری قواعد مکالمه و داستان گویی مشکل دارند. نقایص موجود در ارتباط اجتماعی به افت توانمندی فرد در برقراری ارتباط موثر، مشارکت اجتماعی، گسترش روابط اجتماعی و پیشرفت تحصیلی و شغلی منتهی می شود.
عوامل خطرساز در ابتلا به اختلال ارتباط اجتماعی
سابقه خانوادگی اختلالات طیف اوتیسم، اختلالات ارتباطی یا اختلال یادگیری خاص ریسک ابتلا به اختلال ارتباط اجتماعی را در فرد افزایش می دهد.
عوارض اختلال ارتباط اجتماعی
پیامدهای اختلال ارتباط اجتماعی متغیر است. برخی کودکان به شکل قابل ملاحظه ای بهبود می یابند و در برخی دیگر مشکلات تا دوران بزرگسالی بطور مستمر ادامه می یابد. حتی در بین افرادی که بهبود نشان می دهند نقایص اولیه باعث آسیب های ماندگار در روابط اجتماعی و رفتار و همچنین اکتساب سایر مهارت های مرتبط مثل بیان نوشتاری می شود.
تشخیص اختلال ارتباط اجتماعی
از آن جا که ارتباط اجتماعی به تحول کافی در زبان و گفتار وابسته است بنابراین احتمال تشخیص اختلال ارتباط اجتماعی قبل از ۴ سالگی کم است. اشکال خفیف تر اختلال نیز تا سن نوجوانی که زبان و تعامل اجتماعی پیچیده تر می شود شناسایی نمی شود. چنانچه احساس می کنید کودک شما در موارد زیر ضعف دارد با یک متخصص در خصوص اختلال ارتباط اجتماعی مشورت کنید:
حفظ موضوع صحبت
صحبت درباره احساسات و هیجانها
دوستیابی و حفظ رابطه دوستی
تطابق محتوای صحبت با نیازهای شنونده
پرسیدن سوالات مرتبط و ارائه پاسخ مناسب در طول یک مکالمه
استفاده مناسب از حالات بدنی
توجه داشته باشید که علایم اختلال ارتباط اجتماعی که در بالا ذکر شد می تواند در کودکان اوتیسم هم وجود داشته باشد اما در اوتیسم نشانه های دیگری مثل رفتارهای تکراری و محدود نیز وجود دارند. به همین دلیل لازم است کودک توسط متخصص ارزیابی شود تا تشخیص مناسب را دریافت نماید.
درمان اختلال ارتباط اجتماعی
به اشکال مختلف می توان به کودکانی که در مهارت های ارتباط اجتماعی ضعف دارند کمک کرد:
برای درمان اختلال ارتباط اجتماعی، گفتاردرمانگر مداخلاتی را برای کودکانی که با جنبه های غیرکلامی ارتباط مشکل دارند طراحی و اجرا می کند. برای مثال برخی کودکان نمی توانند از تکان دادن دست برای “بای بای کردن” استفاده کنند و یا هنگامی که می خواهند سر را به علامت” بله ” تکان دهند به شکل” نه” تکان می دهند. گفتاردرمانگر با طراحی تکالیفی استفاده مناسب از اشارات بدن را به کودک یاد می دهد.
آموزش مهارت های اجتماعی در بسیاری از فضاها مثل مدرسه، مهدکودک یا کلینیک های تخصصی و توسط افراد مختلف قابل انجام است. این آموزش ها به ویژه در مراکز درمانی اوتیسم ارائه می شوند.
می توانید از راهکارهای مناسب در منزل برای تقویت مهارت های ارتباطی کودک خود استفاده کنید.
درمان اختلال ارتباط اجتماعی
به اشکال مختلف می توان به کودکانی که در مهارت های ارتباط اجتماعی ضعف دارند کمک کرد:
برای درمان اختلال ارتباط اجتماعی، گفتاردرمانگر مداخلاتی را برای کودکانی که با جنبه های غیرکلامی ارتباط مشکل دارند طراحی و اجرا می کند. برای مثال برخی کودکان نمی توانند از تکان دادن دست برای “بای بای کردن” استفاده کنند و یا هنگامی که می خواهند سر را به علامت” بله ” تکان دهند به شکل” نه” تکان می دهند. گفتاردرمانگر با طراحی تکالیفی استفاده مناسب از اشارات بدن را به کودک یاد می دهد.
آموزش مهارت های اجتماعی در بسیاری از فضاها مثل مدرسه، مهدکودک یا کلینیک های تخصصی و توسط افراد مختلف قابل انجام است. این آموزش ها به ویژه در مراکز درمانی اوتیسم ارائه می شوند.
می توانید از راهکارهای مناسب در منزل برای تقویت مهارت های ارتباطی کودک خود استفاده کنید.
سازگاری و حمایت در اختلال ارتباط اجتماعی
درمان اختلال ارتباط اجتماعی و مشکلات زبان و ارتباط، زمانی بهترین نتیجه را به دنبال دارد که با مشارکت خانواده همراه باشد. این به ویژه در اختلال ارتباط اجتماعی بسیار مهم است. باید فرصتهایی را برای تمرین مهارت های آموخته در فضای زندگی واقعی کودک ایجاد کنید. می توانید از راهکارهای زیر برای تقویت مهارت های ارتباط اجتماعی در کودک خود بهره بگیرید:
طراحی فعالیتهای نوبتی: می توانید از صحبت نوبتی یا بازیهای نوبتی (پرتاب توپ به یکدیگر به شکل نوبتی) استفاده کنید.
خواندن و بحث کردن: همراه با کودک خود کتاب بخوانید بعد درباره داستان از او سوالاتی بپرسید که پاسخ دهد مثلا: تو فکر می کنی علی چکار کرد؟
صحبت درباره احساسات: با کودک خود کتاب بخوانید و درباره احساسات مختلف افراد داخل داستان با هم صحبت کنید. در مرحله بعد درباره احساسات در زندگی واقعی خود مثلا اینکه ” دوستت یا برادرت وقتی اسباب بازی را به زور از او می گیری چه احساسی دارد” صحبت کنید.
بعدش چی؟: برای کودک کتاب بخوانید و از او بخواهید ادامه داستان را حدس بزند. یا در زندگی روزمره وقتی اتفاقی می افتد کنار کودک بروید از دور به واقعه اشاره کنید و از کودک بخواهید بگوید چه اتفاقی افتاده است؟
حمایت دیداری: کودکان اوتیسم اطلاعات دیداری را بهتر پردازش می کنند. استفاده از عکس ها و تصاویر به آن ها کمک می کند تا برنامه ها و انتظارات را بهتر درک کنند. مثلا استفاده از دو عکس با دهان باز یا بسته هنگام گفتگوی نوبتی می تواند به کودک یاد دهد که کی باید پاسخ دهد. یعنی دیدن عکس چهره با دهان بسته به او می گوید که الان وقت جواب دادن نیست.
مداخلات تخصصی: کودکانی که در ارتباط اجتماعی مشکل دارند بویژه کودکان اوتیسم به مداخله تخصصی نیاز دارند تا مهارت های اجتماعی خودشان را ارتقا دهند. حمایت و وقت گذاشتن والدین برای کودک به تنهایی نمی تواند مهارت های کودک را افزایش دهد. در واقع رها کردن کودکان در موقعیت های اجتماعی وقتی از مهارت کافی برخوردار نیستند صدمه بیشتری به آن ها می رساند. درمانگر کودک علاوه بر کمک تخصصی، فعالیت هایی را برای شما و کودکتان پیشنهاد می کند که شما تجربیات موفقیت آمیز با کودکتان داشته باشید.
نویسنده:
دکتر محمد نامی، دکترای تخصصی علوم اعصاب شناختی، فلوشیپ اختلالات خواب و مدیرگروه علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز.
درباره نویسنده
دکتر علی محمد کمالی فارغ التحصیل دکترای تخصصی علوم اعصاب از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، بیش از 15 سال است که در زمینه پژوهش، تدریس و فعالیت های اجرایی در حوزه علوم اعصاب فعالیت و تجربه دارد. وی همچنین در ارتقا عملکرد های شناختی با استفاده از نوروتکنولوژی و مطالعات خواب تخصص ویژه ای دارد. او یکی از بنیانگذاران انستیتو سلامت مغز دانا است، (گروهی که سلامت مغز را اولویت جامعه می داند).
دکتر کمالی بیش از 50 مقاله پژوهشی (h-index 13) در مجلات معتبر علمی به چاپ رسانده و در حال حاضر مدیر عامل انستیتو سلامت مغز دانا است. بعلاوه به عنوان پژوهشگر ارشد واحد مغز، شناخت و رفتار دپارتمان علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز مشغول فعالیت می باشد. می توانید پژوهش او را در Google Scholar دنبال کنید.
دکتر کمالی علاوه بر تخصص در زمینه علوم اعصاب، سال ها است که به عنوان مدیر اجرایی مجله علوم پزشکی پیشرفته و فناوری های کاربردی (JAMSAT) مشغول به فعالیت است. همچنین به عنوان دبیر اجرایی انجمن علوم اعصاب ایران شاخه فارس فعالیت می کند.