نوروفیدبک و بیوفیدبک ( بازخورد عصبی-زیستی)
واحد علوم اعصاب شناختی و واحد علوم اعصاب رفتاری
مرکز سلامت مغز دانا
نوروفیدبک چیست؟
نوروفیدبک یک نوع از انواع بیوفیدبک است. وقتی که از بیوفیدبک به منظور تغییر در عملکرد مغز از طریق امواج مغزی استفاده می شود به آن EEG بیوفیدبک و یا نوروفیدبک گفته می شود. نوروفیدبک یکی از ابزارهای جدید در علم روانپزشکی است که بعنوان درمان مکمل در طیفی از اختلال های روانپزشکی مورد استفاده قرار می گیرد. زمانی که شما علاقه مند هستید تغییری را در عملکرد مغزی خود ایجاد نمایید بهترین انتخاب استفاده از نوروفیدبک می باشد. با گسترش دانش نوروساینس و افزایش اطلاعات ما از عملکرد مغز بواسطه روش های تصویربرداری عصبی ما بدین آگاهی دست پیدا کرده ایم که با تغییر عملکرد کدام نواحی مغز می توانیم سبب بهبودی در یک اختلال و یا افزایش و ارتقاء یک عملکرد در فرد باشیم.
نوروفیدبک چگونه عمل می کند؟
نوروفیدبک ابزاری است که فعالیت عصبی مغز را اندازه گیری می کند و فرد را در همان لحظه از طریق بازخورد دیداری یا شنیداری از فعالیت عصبی مغز خود مطلع می سازد. این فرآیند باعث تسهیل خودتنظیمی مکانسیم های عصبی زیربنای یک رفتار خاص و یا یک پاتولوژی می شود. در حال حاضر پیشرفت های چشم گیری در این حوزه صورت گرفته است. تلفیق نوروفیدبک با fMRI باعث شده است که دقت مکانی این روش افزایش پیدا کند.
چه اختلال هایی توسط نوروفیدبک بهبود می یابند؟
نوروفیدبک یک روش درمانی مکمل برای درمان های دارویی و روانشناختی محسوب می گردد. این روش در درمان اختلال های نظیر ADHD، جلوگیری از عود در سوء مصرف مواد، اختلال های اضطرابی نظیر اختلال استرس پس از سانحه مفید است. نکته ای که مراجعین محترم بایستی بدان توجه کنند این است که این درمان در کنار درمان های دیگر در اختلال های فوق موثر است و به تنهایی نمی تواند اثرگذار باشد.
درمان بیش فعالی نقص توجه (ADHD) با نوروفیدبک
نتایج فراتحلیلی که در سال ۲۰۱۴ در ژورنال frontiers in Human Neuroscience منتشر شد نشان داد نوروفیدبک درمان مناسبی برای کاهش علائم بی توجهی اختلال ADHD است. فراتحلیلی دیگر نشان داد نوروفیدبک اثر قابل توجهی بر روی بی توجهی و تکانشگری دارد و دارای اثری متوسط بر روی بیش فعالی است. نتایج پژوهش ها نشان می دهد که نوروفیدبک دارای اثر قطعی بر روی بی توجهی است اما در مورد اثرات نوروفیدبک بر روی علائم بیش فعالی و تکانشگری قطعیتی وجود ندارد.
درمان سوء مصرف مواد با نوروفیدبک
اثرات نوروفیدبک در درمان اختلال های سوء مصرف موارد نیز قابل توجه است. سکادزه و همکارانش (۲۰۰۸) بعد از بررسی مطالعاتی که به بررسی اثربخشی نوروفیدبک در اختلال سوء مصرف مواد پرداخته اند به این نتیجه رسیدند که نوروفیدبک می تواند بعنوان یک درمان مکمل در درمان اختلال سوء مصرف موارد بشمار آید.
درمان اضطراب با نوروفیدبک
یکی از نواحی که در مغز بیماران مبتلا به اختلال های اضطرابی دچار پّرکاری می شود نواحی پس سری مغز می باشد. در نواحی پس سری عمدتاً امواج آهسته در زمان استراحت افزایش می یابند و در زمانی که ما چشمان مان را می بندیم به حداکثر می رسند. حضور غالب امواج آهسته نشان دهنده کاهش عملکرد در این نواحی می باشد. در بیماران مبتلا به اختلال های اضطرابی این ناحیه از مغز عملکردش افزایش می یابد بخصوص در سینگولیت خلفی ما با افزایش امواج بتا نسبت به نواحی پیشانی سر مواجه هستیم. پروتکل آلفا تتا نوروفیدبک با هدف قرار دادن این مشکل بیماران اضطرابی سعی می کند فعالیت زیاد را به حداقل برساند و از این رو باعث می شود علائم مرتبط با بیماری وی نیز به حداقل برسد.
اخیرا رویکردی جدید در درمان بیماران اضطرابی به خصوص افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه اضافه شده است. در این بیماران بصورت همزمان عملکرد مغز و قلب هدف قرار داده می شود. بیشتر بیماران اضطرابی علی رغم مشکل در فعالیت برخی از نواحی مغز، دارای پّرکاری در سیستم اعصاب خودمختار خود نیز هستند. این بیماران دارای علائمی نظیر تپش قلب، تنفس سریع، انقباض عضلانی و تعریق هستند ، زمانی که ما از تلفیق نوروفیدبک با بیوفیدبک تغییرپذیری ضربان قلب استفاده می کنیم اثر بخشی بیشتری را در این بیماران مشاهده می نماییم.
درمان اختلال یادگیری (LD) با نوروفیدبک
در اختلال ناتوانی یادگیری برخی از نواحی مغزی بصورت هماهنگ با همدیگر فعالیت نمی کنند و این باعث می شود که بچه ها در برخی از فعالیت های شناختی خود دچار مشکل شوند. تصور کنید زمانی که شما دست خود را برای برداشتن یک شیء حرکت می دهید عملاً چندین ناحیه از مغز بایستی در کمترین زمان ممکن با همدیگر همکاری داشته باشند این امر برای فعالیت های شناختی نظیر حافظه، عملکرد اجرایی و توجه و تمرکز نیز مصداق دارد. بچه هایی که مشکل ناتوانی یادگیری دارند عملاً در خواندن ، نوشتن و عملکرد ریاضی دچار اختلال هستند.
زمانی که ما متنی را مطالعه می کنیم، توسط قشر دیداری که در لوب پس سری سر ما می باشد کلمات و حروف ادراک می شود. همچنین فرد باید صداهایی که با این نمادها مرتبط هستند را ادراک نماید که این فعالیت با بخش های میانی لوب گیجگاهی که محل قشر شنیداری ما هستند مرتبط می باشد در قدم بعدی فرد نواحی مرتبط با حرکت چشم را با نواحی زبانی در قشر پیشانی مغز هماهنگ کند برای اینکه بتوانیم درمان مناسبی برای این کودکان داشته باشیم بایستی نواحی که دارای ارتباطات کمتر هستند را شناسایی کنیم و در قدم بعد از طریق نوروفیدبک دوکاناله و یا بیشتر سعی کنیم این ارتباطات دچار مشکل در این نواحی را بهنجار کنیم.
عوارض نوروفیدبک
همیشه وقتی ما درمانی را می خواهیم شروع کنیم نگران عوارض جانبی آن هستیم. عملاً برخی از درمان ها دارای عوارض جانبی جبران ناپذیر و یا غیرقابل تحمل هستند و این نگرانی را برای ما تشدید می کند. درمان هایی که دارای عوارض جانبی خطرناک هستند عملاً تهاجمی هستند. یعنی بخش از بدن در طی عمل جراحی تحت تاثیر قرار می گیرد و یا دارویی شیمیایی با خطرات بالقوه فرد مصرف می کند. در نوروفیدبک و بیوفدیبک ما با هیچ یک از این موارد مواجه نیستم. دستگاهی که به بدن ما وصل می شود هیچ اشعه و یا سیگنالی را وارد بدن نمی کند. این دستگاه صرفاً سیگنال های زیستی ما را ثبت می کند و برای اینکه ما بتوانیم آنها را با اراده خود تحت تاثیر قرار دهیم در مانیتور به ما نشان می دهد. سنسورهایی که نیز بدن و یا سر فرد در نورفیدبک با بیوفیدبک نصب
فرآیند اجرای نوروفیدبک به این صورت است که ابتدا درمانگر بعد از تمیز کردن ناحیه چسباندن سنسورها بر روی پوست سر و لاله گوش، در آغاز هر جلسه درمانگر برای مشخص کردن آستانه ها از مراجع خط پایه می گیرد و فرآیند آموزش را شروع می کند. در جلسه نوروفیدبک مراجع آموزش می بیند که یک باند فرکانسی را تقویت و یک یا دو باند فرکانسی را کاهش دهد. برای مثال یک فرد مبتلا به ADHD که دارای باند فرکانسی تتا بالا است در حین جلسه آموزش می بیند که باند فرکانسی را تتا کاهش دهد و باند فرکانسی بتا را که در مغز به میزان کمتری حضور دارد را افزایش دهد. این یک فرآیند فوق العاده است چرا که مراجع آموزش می بیند تا خودش تغییرات را اعمال نماید.
بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک دستگاهی است که مراجع را قادر می سازد از علایم زیستی که در حالت معمول نسبت به آنها آگاهی ندارد، اطلاع پیدا کند و در راستای هدف خود تغییراتی در آنها بوجود آورد. در تکنیک هایی همچون یوگا، مدیتیشن و ریلکسیشن نیز هدف همین است با این تفاوت که در بیوفیدبک، فرد از طریق حسگرهایی که به بدن وی نصب گردیده است قادر خواهد بود تا با دقت بالا از وضعیت بدنی خود مطلع گردد. با توجه به اینکه هدف ما اطلاع پیدا کردن از وضعیت کدام ارگان است، نوع حسگر و نوع بیوفیدبک متفاوت خواهد بود. از طریق بیوفیدبک ما قادر خواهیم بود از امواج مغزی، تغییر پذیری ضربان قلب، نرخ تنفس، میزان فعالیت عضله، میزان تعریق و درجه حرارت بدن مطلع شویم. در بیوفیدبک، برای سنجش امواج مغزی سنسورها بر روی سر، سنجش تغییر پذیری ضربان قلب سنسورها بر روی قفسه سینه و یا انگشت دست، سنجش نرخ تنفس سنسورها بر روی شکم و قفسه سینه، سنجش تعریق و درجه حرارت بدن سنسورها بر روی انگشت دست چسبانده می شود.
مزایای بیوفیدبک بر دیگر روش های درمانی چیست؟
ایده آل ترین روش های درمانی آن هایی هستند که در آن ها خود مراجع، عامل درمان است که یکی از این روش ها، درمان با بیوفیدبک است. در درمان دارویی یا درمان های روانشناختی مراجعان خود را وابسته به درمان می دانند و به دنبال روش های جدیدی همچون درمان با بیوفیدبک هستند که بتوانند با به کار گیری آن، علایم و مشکلات روانشناختی خود را برطرف نمایند. برخی از تکنیک ها و روش های درمانی رایج مانند ریلکسیشن، یوگا و مدیتیشن بر این امر تاکید دارند اما در این فرآیند مشکلی وجود دارد و آن این است که بعضی از مراجعان توانایی یادگیری مناسبی ندارند و با توضیحات شفاهی نمی توانند دستورالعمل های درمانی و تکنیک ها را بدرستی انجام دهند. برای مثال روانشناس به مراجع، ریلکسیشن و یا تنفس دیافراگمی و عمیق را آموزش می دهد اما مراجع از طریق این توضیحات شفاهی قادر به یادگیری کامل نیست و در نتیجه پاسخ مناسبی از درمان نمی گیرد. مثالی دیگر از این تکنیک ها، یوگا و مدیتیشن است. در واقع این درمان ها به منظور خودکفا کردن مراجع در کنترل علایم خود طراحی شده اند ولی این امر در برخی از موارد میسر نمی‌شود. در حالی که این مشکل در درمان با بیوفیدبک حل شده است و مراجع می تواند با آگاهی از علایم زیستی خود، متناسب با موقعیت و هدف خود، در کنترل علایمش خودکفا شود.
چه اختلال هایی توسط بیوفیدبک بهبود می یابند؟
اختلالات روان تنی، اختلالات اضطرابی و اختلالات نورولوژیک، بیماری هایی هستند که توسط بیوفیدبک هدف قرار می گیرند. بیوفیدبک در اختلال های روان تنی نظیر فشارخون بالا، سندرم روده تحریک پذیر باعث بهبودی علایم بیماران شده است. EEG بیوفیدبک (نوروفیدبک) نیز در اختلال نقص توجه و بیش فعالی و اختلال های اضطرابی موثر است. بیوفیدبک در طیف وسیعی از اختلالات کاربرد دارد ولی در اختلال های ذکر شده کاربرد بیشتری دارد. در ادامه به کاربردهای بیشتری از بیوفیدبک در زمینه های مختلف می پردازیم.
درمان اختلالات روان تنی با بیوفیدبک
اختلالات روان تنی به بیماری هایی اطلاق می شود که در آنها شرایط روانشناختی همچون اضطراب، منشأ بیماری جسمی فرد است. اضطراب در سطح بهینه باعث افزایش عملکرد می شود و یک فرآیند نرمال در حین خطر تلقی می گردد که باعث حفظ بقای ما می شود. در اختلالات اضطرابی، فرد دچار سطح بالا و نابهنجار اضطراب است که نه تنها باعث بهبود عملکرد نمی شود بلکه باعث اختلال در عملکرد وی می گردد. نگرانی مفرط باعث می شود که سیستم اعصاب خود مختار فرد دائماً فعال باشد و وی علائمی نظیر تپش قلب، تنفس سریع، گرفتگی عضلات و تعریق را تجربه کند. این فعالیت بیش از حد بدن باعث ضعف و خستگی، اختلال در توجه و تمرکز و مشکلات دیگر می شود. سیستم اعصاب خودمختار وظیفه آماده سازی بدن برای مقابله با خطر را به عهده دارد ولی در مراجعان اضطرابی هیچگونه خطر خارجی وجود ندارد و مراجعان در پاسخ به فکر اضطراب زایی که دارند بدن خود را برای مدت زیادی برانگیخته نگه می دارند.
برانگیختگی بدن برای مدت طولانی، باعث آسیب به برخی از ارگان های درونی بدن نیز می شود و باعث اختلالات روان تنی همچون میگرن، سندرم روده تحریک پذیر و فشار خون بالا می شود. برای این اختلالات که در نتیجه عدم تعادل و بدکاری سیستم اعصاب خودمختار بوجود آمده اند، بهترین درمان برگرداندن سیستم اعصاب خودمختار به حالت متعادل خود است. تمامی درمان ها سعی بر بهنجار سازی عملکرد این سیستم دارند. در این زمینه درمان میگرن با بیوفیدبک و نیز دیگر اختلالات روان تنی، روش ایده آلی خواهد بود.
برای اینکه بتوانیم تغییراتی را با اراده خودمان در سیستم اعصاب خودمختارمان بوجود آوریم کار سختی پیش رو داریم. ما نیاز به راهی برای ورود به سیستم اعصاب خودمختار بدن خود داریم. یکی از راههایی که از دانش باستان به ما رسیده است اثرگذاری بر روی سیستم اعصاب خودمختار از طریق سیستم تنفسی است. وقتی که ما در قالب خاصی تنفس می کنیم می توانیم بر روی عملکرد قلب مان اثر بگذاریم. از آنجا که قلب ما از طریق اعصاب مغزی کنترل می شود می توانیم بصورت معکوس بر روی نواحی مغزی مرتبط با اضطراب اثر بگذاریم. بیوفیدبک این امکان را فراهم می کند که ما با دقت، آموزش نحوه تنفس را برای فرد فراهم نماییم. انواع دیگر بیوفیدبک نیز هدف شان متعادل کردن سیستم اعصاب خودکار است.
کاربرد بیوفیدبک در ورزش
یکی از کاربردهای قابل توجه بیوفیدبک استفاده از آن برای ارتقاء عملکرد ورزشکاران است. یکی از دغدغه های اصلی ورزشکاران داشتن عملکرد بهینه در زمان مسابقات است خیلی از ورزشکاران علی رغم اینکه در زمان رکوردگیری و آمادگی قبل از مسابقات عملکرد خوب و قابل قبول دارند اما در حین مسابقه نمی توانند وضعیت مطلوبی داشته باشند. همچنین برخی از ورزشکاران از طریق به کارگیری بیوفیدبک، بخشی را که باید عملکرد خوبی در حین مسابقات داشته باشد را تقویت می کنند. برای مثال اگر برای تیراندازی داشتن تمرکز بر روی یک هدف برای مدت زمان طولانی مهم است بیوفیدبک می تواند به ورزشکار کمک کند تا عملکرد خود را در این زمینه ارتقاء دهد. یکی از اصلی ترین آمادگی های قبل از هر مسابقه و در حین آن داشتن تمدد اعصاب و به حداقل رساندن اضطراب است. بیوفیدبک در هر دو مورد قابلیت ویژه ای دارد و می تواند به ورزشکاران کمک کند.