نقش سلول‌های ایمنی مغز در اضطراب چیست؟ اختلالات اضطرابی یکی از شایع‌ترین مشکلات سلامت روان هستند و درصد قابل‌توجهی از افراد در طول زندگی خود درجاتی از اضطراب مزمن را تجربه می‌کنند.
سال‌ها تصور می‌شد علت اضطراب فقط به عملکرد نورون‌ها و مدارهای عصبی در مغز برمی‌گردد؛ اما تحقیقات جدید در علوم اعصاب نشان می‌دهد نوعی سلول ایمنی مغز به نام میکروگلیا (Microglia) می‌تواند نقش کلیدی در تنظیم اضطراب داشته باشد.
پژوهشی که در مجله معتبر Molecular Psychiatry منتشر شده، نشان داده است که دو گروه متفاوت از میکروگلیا مثل پدال گاز و ترمز اضطراب عمل می‌کنند:
یک گروه، اضطراب را افزایش می‌دهد
گروه دیگر، اضطراب را مهار و کنترل می‌کند
این کشف می‌تواند در آینده مسیر جدیدی برای درمان اختلالات اضطرابی باز کند.
میکروگلیا چیست و چه نقشی در مغز دارد؟
میکروگلیا نوعی سلول ایمنی مقیم مغز است که در خط اول دفاعی سیستم عصبی قرار دارد. تا همین اواخر، بیشتر نقش آن را در موارد زیر می‌دانستیم:
پاکسازی سلول‌های آسیب‌دیده یا مرده
مبارزه با عوامل عفونی در مغز
کمک به ترمیم بافت عصبی
اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که میکروگلیا فقط «نیروی خدماتی» مغز نیست؛ بلکه می‌تواند روی رفتار، خلق و حتی اضطراب و افسردگی هم اثر بگذارد.
در این مطالعه، دو جمعیت متفاوت از میکروگلیا بررسی شدند:
میکروگلیای Hoxb8
میکروگلیای غیر-Hoxb8
نتیجه جالب بود: این دو گروه، اثر کاملاً متضاد بر اضطراب داشتند.
پدال گاز اضطراب: میکروگلیای غیر-Hoxb8
در آزمایشی روی موش‌ها، وقتی فقط میکروگلیای غیر-Hoxb8 در مغز حضور داشت، رفتارهایی شبیه اضطراب شدید دیده شد. موش‌ها:
خود را به‌طور وسواسی و مکرر لیس و تمیز می‌کردند (Overgrooming)
از فضاهای باز اجتناب می‌کردند
علائم رفتاری مرتبط با اضطراب بالا را نشان می‌دادند
به زبان ساده، این نوع میکروگلیا مثل پدال گاز اضطراب عمل می‌کند و می‌تواند سیستم عصبی را به سمت حالت آماده‌باش و نگرانی مزمن سوق دهد.
ترمز اضطراب: میکروگلیای Hoxb8
در مقابل، وقتی در مغز موش‌ها فقط میکروگلیای Hoxb8 حضور داشت:
موش‌ها رفتار اضطرابی نشان ندادند
الگوی رفتاری آن‌ها به حالت طبیعی نزدیک بود
نکته مهم‌تر این‌که وقتی هر دو نوع میکروگلیا با هم حضور داشتند، اثر اضطراب‌زای میکروگلیای غیر-Hoxb8 توسط Hoxb8 خنثی می‌شد.
این یعنی مغز سیستم ظریفی از تعادل بین گاز و ترمز اضطراب دارد که توسط سلول‌های ایمنی آن تنظیم می‌شود.
چرا این کشف برای درمان اضطراب مهم است؟
بیشتر داروهای روان‌پزشکی فعلی که برای درمان اضطراب استفاده می‌شوند (مثل SSRIs، بنزودیازپین‌ها و غیره)، روی نورون‌ها و ناقل‌های عصبی مثل سروتونین، نورآدرنالین و GABA اثر می‌گذارند.
اما این پژوهش نشان می‌دهد که:
سیستم ایمنی مغز هم در اضطراب نقش فعال دارد
دو جمعیت متفاوت از میکروگلیا می‌توانند سطح اضطراب را بالا یا پایین ببرند
در انسان هم دو نوع مشابه از میکروگلیا وجود دارد
اگر در آینده بتوانیم:
فعالیت «پدال گاز» (میکروگلیای اضطراب‌زا) را کم کنیم
و ترمز (میکروگلیای محافظت‌کننده) را تقویت کنیم
شاید بتوان درمان‌های جدیدی برای اختلالات اضطرابی و رفتارهای وسواسی طراحی کرد که فراتر از داروهای فعلی باشد.
البته خود پژوهشگران تأکید می‌کنند که هنوز در ابتدای راه هستیم و این نتایج فعلاً در مرحله مطالعه حیوانی (روی موش) است، نه درمان بالینی مستقیم برای انسان. اما به‌عنوان یک جهت‌گیری جدید در نوروانسیولوژی اضطراب بسیار مهم است.
چه ربطی به علائم بالینی مثل وسواس و بیش‌ازحد تمیز کردن دارد؟
یکی از نکات جالب این مطالعه این بود که نقص در میکروگلیای Hoxb8 نه تنها باعث اضطراب مزمن شد، بلکه با رفتار بیش‌ازحد تمیز کردن (Overgrooming) هم همراه بود؛ رفتاری که می‌تواند شبیه بعضی از علائم اختلال وسواس فکری–عملی (OCD) در انسان باشد.
به همین دلیل، پژوهشگران معتقدند:
بخشی از رفتارهای وسواسی و اضطرابی ممکن است ریشه ایمنی–التهابی در مغز داشته باشد
در آینده شاید بتوان برای برخی بیماران مبتلا به اضطراب مزمن یا وسواس، درمان‌هایی طراحی کرد که به‌طور اختصاصی روی میکروگلیا و التهاب عصبی اثر بگذارند
جمع‌بندی: قدمی تازه در فهم علت اضطراب
به طور خلاصه، این پژوهش چند پیام مهم دارد:
اضطراب فقط «ذهنی» یا «روانی» نیست؛
سلول‌های ایمنی مغز (میکروگلیا) هم در تنظیم آن نقش دارند.دو نوع میکروگلیا (Hoxb8 و غیر-Hoxb8) مثل گاز و ترمز اضطراب عمل می‌کنند.
در آینده ممکن است درمان‌های هدفمند روی سیستم ایمنی مغز در کنار داروها و روان‌درمانی‌های فعلی، به کنترل بهتر اضطراب کمک کنند.
اگر از اضطراب مزمن رنج می‌برید…
اگر شما یا یکی از عزیزانتان:
مدت طولانی است دچار نگرانی شدید، تپش قلب، بی‌قراری، افکار فاجعه‌آمیز یا اختلال خواب هستید،
یا رفتارهایی شبیه وسواس، کندن پوست، بیش‌ازحد تمیز کردن، یا اجتناب از موقعیت‌های روزمره دارید،
بهتر است این علائم را جدی بگیرید.
ارزیابی تخصصی توسط روانپزشک، روان‌شناس بالینی و تیم مغز و اعصاب می‌تواند به تشخیص دقیق و انتخاب درمان مناسب کمک کند.
در کلینیک سلامت مغز دانا در شیراز، ارزیابی و درمان اختلالات اضطرابی بر اساس جدیدترین یافته‌های علوم اعصاب، روان‌پزشکی و نوروتکنولوژی انجام می‌شود. برای دریافت نوبت می‌توانید با شماره‌های کلینیک تماس بگیرید یا از طریق فرم رزرو آنلاین اقدام کنید.
درباره نویسنده
دکتر علی محمد کمالی فارغ التحصیل دکترای تخصصی علوم اعصاب از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، بیش از 15 سال است که در زمینه پژوهش، تدریس و فعالیت های اجرایی در حوزه علوم اعصاب فعالیت و تجربه دارد. وی همچنین در ارتقا عملکرد های شناختی با استفاده از نوروتکنولوژی و مطالعات خواب تخصص ویژه ای دارد. او یکی از بنیانگذاران انستیتو سلامت مغز دانا است، (گروهی که سلامت مغز را اولویت جامعه می داند).
دکتر کمالی بیش از 50 مقاله پژوهشی (h-index 15) در مجلات معتبر علمی به چاپ رسانده و در حال حاضر مدیر عامل انستیتو سلامت مغز دانا است. بعلاوه به عنوان پژوهشگر ارشد واحد مغز، شناخت و رفتار دپارتمان علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز مشغول فعالیت می باشد. مشاهده پروفایل علمی دکتر علی محمد کمالی در Google Scholar
دکتر کمالی علاوه بر تخصص در زمینه علوم اعصاب، سال ها است که به عنوان مدیر اجرایی مجله علوم پزشکی پیشرفته و فناوری های کاربردی (JAMSAT) مشغول به فعالیت است. همچنین به عنوان دبیر اجرایی انجمن علوم اعصاب ایران شاخه فارس فعالیت می کند.